Historia KZ Dachau 1933–1945

Po nominacji Adolfa Hitlera na kanclerza Rzeszy 30 stycznia 1933 r. narodowi socjaliści, stosując środki terroru, w ciągu kilku tygodni ustanowili w Trzeciej Rzeszy dyktaturę. Kluczową rolę w tym procesie odegrało prześladowanie i usuwanie opozycji. W celu przeprowadzenia masowych zatrzymań przeciwników politycznych na terenie całych Niemiec zaczęto tworzyć obozy koncentracyjne, również w Dachau. 22 marca 1933 r. do obozu, który powstał na terenie zamkniętej fabryki prochu i amunicji, dotarły pierwsze transporty więźniów..

Komendant obozu Theodor Eicke ogłosił w październiku 1933 r. regulamin obozowy, zawierający brutalne sankcje karne dla więźniów oraz przepisy służbowe dla wartowników SS (Schutzstaffel). Regulamin instytucjonalizował władzę SS nad więźniami, którą cechowały samowola i terror.

Pod pretekstem zapobieżenia puczowi, do którego rzekomo przygotowywało się SA (Sturmabteilung) pod wodzą Röhma, Adolf Hitler zlecił SS eliminację wysokich rangą funkcjonariuszy SA oraz innych przeciwników politycznych. Dwadzieścia jeden egzekucji przeprowadzono w KZ Dachau. Rola SS w tej masakrze znacząco przyczyniła się do wzrostu znaczenia obozu.Inne obozy koncentracyjne, które dotąd były nadzorowane przez SA, zostały przejęte przez jednostki SS. Theodor Eicke, tymczasem mianowany szefem Inspektoratu Obozów Koncentracyjnych, zastosował model obozu w Dachau we wszystkich pozostałych kacetach.

Adolf Hitler postanowił w 1935 r. wprowadzić na stałe system obozów koncentracyjnych do katalogu politycznych narzędzi terroru i nadal go rozbudowywać. Tym samym utorował drogę tyranii Gestapo (Tajnej Policji Państwowej) i SS pod wodzą Heinricha Himmlera oraz utrzymywaniu kraju w permanentnym stanie wyjątkowym.

Wszystkie wcześniejsze obozy koncentracyjne – z wyjątkiem KZ Dachau – zostały rozwiązane, a w ich miejsce tworzono nowe i większe. Prócz przeciwników reżimu trafiało do nich coraz więcej osób z powodów ideologicznorasowych oraz „higieny społecznej“. Należały one do mniejszości seksualnych i etnicznych jak homoseksualiści, Sinti i Romowie. Ludzie, którzy wielokrotnie popełniali czyny karalne lub lub prowadzili niedopasowany do obowiązujących norm styl życia byli stygmatyzowani jako „kryminaliści“ i „elementy aspołeczne“ i zsyłani do obozów koncentracyjnych.

W roku 1937 rozpoczęto rozbudowę obozu SS i budowę nowego obozu więźniarskiego, który był przewidziany na 6.000 osób. Prace budowlane wykonywali w najcięższych warunkach sami osadzeni. Rozporządzenie o „prewencyjnym zwalczaniu przestępczości przez policję“ z 1937 r. usystematyzowało sposób postępowania wobec osób „aspołecznych“ i „recydywistów“. Stanowiło też podstawę do masowych aresztowań, jakie miały miejsce w kolejnym roku w ramach akcji przeciwko uchylającym się od pracy dla Rzeszy (Aktion „Arbeitsscheu Reich“).

Po zajęciu Austrii i Kraju Sudeckiego z terenów okupowanych napłynęły po raz pierwszy do KZ Dachau tysiące więźniów politycznych, Romów, Sinti oraz Żydów. Po antysemickich wystąpieniach zapoczątkowanych podczas „nocy kryształowej“ w listopadzie 1938 r. do obozu w Dachau trafiło prawie 11.000 mężczyzn żydowskiego pochodzenia. Esesmani szantażem i terrorem próbowali zmusić ich do zrzeczenia się majątku i emigracji.

1 września 1939 r. wraz z napaścią przez niemiecki Wehrmacht na Polskę rozpoczęła się II wojna światowa. Pod koniec września SS czasowo opróżniło obóz więźniarski, aby na jego terenie przeprowadzić szkolenie dla dywizji „Totenkopf“. Ponad 5.000 więźniów przeniesiono do wiosny 1940 r. do obozów koncentracyjnych w Buchenwaldzie, Flossenbürgu i Mauthausen, przez co ich warunki więzienne i bytowe uległy znacznemu pogorszeniu.

Od 1940 r. do KZ Dachau dostarczano coraz więcej więźniów z krajów okupowanych przez Wehrmacht. Latem 1940 r. liczba osadzonych wzrosła do około 10.000. Z początkiem wojny warunki bytowe więźniów uległy znacznemu pogorszeniu. Mordercze warunki pracy, niedostateczne zaopatrzenie i fatalne warunki higieniczne w obozie prowadziły do gwałtownego wzrostu śmiertelności.

Po napaści na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. KZ Dachau wykorzystywano do przeprowadzania egzekucji na radzieckich jeńcach wojennych. Członkowie Armii Czerwonej, uznani przez Gestapo za intelektualistów, Żydów lub działaczy komunistycznych, byli rozstrzeliwani przez obozowych esesmanów. Masowe egzekucje odbywały się początkowo na dziedzińcu bunkra, który znajdował się na terenie obozu, następnie zostały przeniesione na strzelnicę Hebertshausen. SS zgładziło tam w latach 1941/42 ponad 4.000 radzieckich jeńców wojennych.

W ramach „akcji eutanazji“ prowadzonej w 1942 r. przez reżim nazistowski esesmańscy lekarze „selekcjonowal“ w KZ Dachau chorych i niezdolnych do pracy więźniów. W tzw. transportach inwalidów wywieziono ponad 2.500 więźniów do ośrodka eutanazji Schloss Hartheimw Austrii. Personel ośrodka eliminował ich za pomocą gazu. Od 1942 r. esesmańscy lekarze przeprowadzali w KZ Dachau okrutne eksperymenty medyczne na więźniach.

W lutym 1943 r. naczelne dowództwo Trzeciej Rzeszy proklamowało wojnę totalną. Mobilizacja wszystkich dostępnych zasobów do osiągnięcia „ostatecznego zwycięstwa“ dodatkowo zradykalizowała podjętą już w 1942 r. decyzję o zaangażowaniu na wielką skalę więźniów obozów koncentracyjnych jako robotników przymusowych w przemyśle, produkującym na potrzeby wojny. W pobliżu zakładów zbrojeniowych SS utworzyło liczne podobozy. Do końca wojny KZ Dachau dysponował siecią złożoną ze 140 podobozów, ulokowanych głównie w południowej Bawarii. Obóz macierzysty pełnił odtąd funkcję punktu zbornego i dystrybucyjnego, który zapewniał dopływ niewolniczych sił roboczych do podobozów.

Od 1944 r. klęska Wehrmachtu rysowała się coraz wyraźniej. Armia Czerwona i zachodni alianci posuwali się w stronę granic Rzeszy. Do obozu macierzystego Dachau stale przybywały „transporty ewakuacyjne“ z obozów koncentracyjnych w pobliżu linii frontu, które SS likwidowało. Liczba więźniów KZ Dachau przekroczyła 30.000, obóz był dramatycznie przepełniony. Katastrofalne warunki bytowe doprowadziły do wybuchu epidemii tyfusu. W kompleksach podobozowych panowały mordercze warunki pracy i niewoli. Spośród około 41.500 ludzi, którzy w latach 1933-1945 stracili tu życie, ponad jedna trzecia zmarła w ostatnim półroczu wojny.

Pod koniec kwietnia 1945 r. SS rozpoczęło ewakuację KZ Dachau, aby uniemożliwić aliantom wyzwolenie obozu. Z sieci podobozów oraz obozu macierzystego odesłano w kierunku Tyrolu co najmniej 25.000 więźniów. Część z nich zmuszono do forsownego marszu, pozostałych odtransportowano pociągami towarowymi. Wiele tysięcy więźniów nie przeżyło ewakuacji. 29 kwietnia 1945 r. jednostki armii amerykańskiej wyzwoliły KZ Dachau. Jeszcze tego samego dnia ocaleli utworzyli międzynarodowy komitet więźniów. Dla tysięcy więźniów ratunek przybył za późno – umierali z wycieńczenia, na skutek chorób i przebywania w kacecie.